Profesor Edward Zajiček (1922 - 2018)

Wiedza tajemna.

Wspomnienie o Profesorze Edwardzie Zajičku

„Owszem,  film bywa tajemniczym, nieodgadnionym snem. Ale wiedza tajemna sięga także poza ekran. Filmoznawstwo akademickie dekady lat 60. i 70., spod znaku Włodzimierza Bolesława Lewickiego i Aleksandra Jackiewicza, skłaniało się w tamtym okresie ku dość ezoterycznej refleksji, fascynując się na przykład zagadnieniami „przyliterackości” filmu czy korespondencji sztuk. Podczas gdy studia nad filmem polskim w perspektywie ekonomiki i organizacji produkcji, jakie uprawiał Zajiček, sprowadzały na twardy grunt zarówno kwestie sztuki filmowej, jak i działania samych artystów”[1]. 

Marek Hendrykowski, autor owych słów, analizując twórczość profesora Edwarda Zajička trafnie dostrzegł kilka jej wymiarów i cech. Pionier nurtu production studies, na systemowy i organizacyjny wymiar kinematografii patrzył z dystansem outsidera, nie dając się zwieść magii wielkich nazwisk i tytułów. A jednocześnie był konsekwentnym orędownikiem wolności twórczej i poszanowania indywidualizmu twórcy filmowego. Dlatego też profesor Zajiček, pozostając wybitnym badaczem ekonomiki i organizacji filmu, nade wszystko był eksploratorem kultury produkcji – gdyż, oddając znów głos Markowi Hendrykowskiemu, kultura to „zmienna forma wytwarzania filmów i żywi ludzie, a nie „podmioty gospodarcze”, uprawiający ową specyficzną działalność”[2].

Profesor Edward Zajiček zmarł w Łodzi 9 kwietnia 2018 roku w wieku 95 lat. Jego życiorys zawodowy jest tak bogaty, że nie sposób należycie streścić go w kilku zdaniach. Liczni wielbiciele Jego najsłynniejszej książki, pt. Poza ekranem. Polska kinematografia w latach 1896-2005 doceniali fakt, iż jest ona nie tylko historią produkcji i ekonomiki filmowej w Polsce, ale także, co słusznie zauważył Krzysztof Teodor Toeplitz[3], opowieścią, która wprowadza nas w samo wnętrze branży. Nic dziwnego, bo przecież Zajiček tworzył tę branżę od podstaw, jeszcze w 1945, gdy z kolegami z wojskowej „Czołówki”, w mundurze chorążego, realizował pierwsze dokumenty filmowe, nie uciekając zresztą, o czym mówił w smacznych anegdotach, od beztroskich inscenizacji, samodzielnie stawiając słupy graniczne na Bugu na potrzeby „prawdy ekranu”. Kiedy mówił o tych pierwszych szalonych powojennych miesiącach i latach, ludzie i wydarzenia ożywały na oczach słuchaczy. Wraz z Jego śmiercią, ten świat odszedł bezpowrotnie.

Był kierownikiem produkcji kilkunastu fabuł. Prowadził słynną Bazę Produkcji Wytwórni Filmowej w Krakowie, był dyrektorem WFDiF. Sprawował funkcję kierownika działu realizacji Generalnej Dyrekcji Filmu Polskiego w Warszawie,  następnie – Centralnego Zarządu Wytwórni Filmowych. Współtworzył w końcu Zespoły Filmowe. Związany był kolejno z „Syreną”, „Iluzjonem”, „Kadrem”. W latach 1970-72 pełnił funkcję dyrektora ekonomicznego kinematografii. Wreszcie, był jednym z twórców ustawy o kinematografii z 1987 roku,  niezwykle nowoczesnej w owym okresie, która obowiązywała przez wiele lat. 

Już sam życiorys filmowy Zajička starczałby na cztery fabuły. Aktywność, pęd ku wiedzy i niezmordowana energia popchnęły go jednak w stronę nauki. Dyplom magisterski uzyskał już jako dojrzały człowiek, w wieku blisko 40 lat. W 1974 roku obronił doktorat na SGPiS, habilitację zrobił w 1984, a tytuł profesora nauk ekonomicznych uzyskał pięć lat później. Był związany wiele lat zarówno z WRiTV w Katowicach, jak i z PWSTViT, uczelnią, której początki sam współtworzył. Obok najsłynniejszej  książki profesora, pt. Poza ekranem…, do kanonu należą takie tytuły, jak Film polski. Ekonomika i organizacja produkcji, Praca i film, Zarys historii gospodarczej kinematografii polskiej czy wreszcie prawdziwy biały kruk - stworzona pod Jego redakcją i wyposażona w świetną syntezę  Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Film. Kinematografia.

Do ostatnich dni był aktywnym wykładowcą Wydziału Organizacji Sztuki Filmowej PWSFTViT w Łodzi i uważnym obserwatorem polskiego życia filmowego. W ciągu ostatniej dekady dochował się wiernej grupy uczniów, która kontynuuje jego myśl i podąża przetartymi przez profesora ścieżkami. Każdej konferencji naukowej z tej dziedziny towarzyszą nie tylko cytaty z jego dzieł, ale także wielka fotografia duchowego patrona polskich badań kultury produkcji.

Podczas ostatniego pożegnania profesora, prorektor PWSFTViT dr hab. Michał Staszczak powiedział znamienne słowa: „Profesor Zajiček wykształcił pokolenia współczesnych producentów, kierowników produkcji, kierowników planu. Jako prorektor do spraw produkcji filmowej u boku rektora Wojciecha Jerzego Hasa zarządzał Szkołą, czuwał nad jej organizacyjnym porządkiem, a jego oddanie Szkole utrwaliło autorytet profesora Zajička po dziś dzień. Nieprawdziwe jest powiedzenie, że nie ma ludzi niezastąpionych”.

Dziś, po roku od Jego odejścia, czujemy to jeszcze mocniej.

dr Anna Wróblewska

Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna w Łodzi

[1] M. Hendrykowski, Produkcja filmowa jako kultura. O pisarstwie filmowym Edwarda Zajička, „Images. The International Journal of  European Film, Performing Arts and Audioivisual Communication”, vol. XIII, nr 22, 2013.

[2] Ibid.

[3] E. Zajiček, Poza ekranem. Kinematografia polska w latach 1896-2005,  Stowarzyszenie Filmowców Polskich, Studio Filmowe Montevideo, Warszawa 2008.